Σημειώσεις φιλολογικών μαθημάτων Γυμνασίου: 2008

Τετάρτη 26 Νοεμβρίου 2008

Tο προοίμιο της Ιλιάδας

Τρίτη 25 Νοεμβρίου 2008

Προσφορά και ανταπόδοση στην Ιλιάδα

Η αρχή της προσφοράς και της ανταπόδοσης
Στην ομηρική εποχή οι θεοί δεν ενεργούν με γνώμονα την ηθική ούτε παρουσιάζονται ως φύλακες του νόμου και υπερασπιστές του δικαίου. Όταν ο Χρύσης, πληγωμένος από την προσβλητική συμπεριφορά του Αγαμέμνονα, ζήτησε από τον Απόλλωνα να σκορπίσει θανατικό στους Αχαιούς, δεν επικαλέστηκε την αδικία που έγινε σε βάρος του αλλά τη συνολική προσφορά του στο θεό. Έτσι και ο Αχιλλέας που ζητάει μέσο της Θέτιδας από το Δία να φέρει καταστροφή στους Αχαιούς, δεν προβάλλει κανέναν ηθικό κανόνα και το αίτημα του δε στηρίζεται στο δίκιο του. Αυτό που θα ζητήσει η Θέτιδα από το Δία είναι να της ξεπληρώσει μια παλιά μεγάλη υποχρέωση του, την αποτελεσματική βοήθεια που του πρόσφερε κάποτε, όταν ο αρχηγός των θεών είχε βρεθεί σε πολύ δύσκολη θέση. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι στις σχέσεις ανθρώπων και θεών (αλλά και στις μεταξύ των θεών σχέσεις), ισχύει η αρχή της προσφοράς και της ανταπόδοσης, η οποία δημιουργεί υποχρεώσεις και στα δύο μέρη και παραπέμπει σε συμφεροντολογική συναλλαγή.

Παρασκευή 21 Νοεμβρίου 2008

Ευριπίδης:"περιρρέουσα ατμόσφαιρα και μηνύματα

ΤΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΕΙΟΥ ΕΡΓΟΥ
0 Ευριπίδης (485-406 π.Χ.) γεννήθηκε στη Σαλαμίνα και πέθανε στην Πέλλα της Μακεδονίας, όπου έζησε τα -περίπου δύο- τελευταία χρόνια της ζωής του. Καταγόταν από καλή κοινωνική τάξη, αλλά ήταν άνθρωπος ιδιόμορφος, εσωστρεφής και αντικοινωνικός. Ουδέποτε ανέλαβε δημόσια αξιώματα και με τα κοινά ασχολήθηκε πολύ λίγο.
0 Ευριπίδης έζησε σε μια εποχή αντιφατική, κατά την οποία η πνευματική ανάπτυξη βρισκόταν στο απώγειό της, ενώ το δημοκρατικό πολίτευμα και η αθηναϊκή ισχύς είχαν αρχίσει να φθείρονται από τους τριγμούς που επέφερε ο Πελοποννησιακός πόλεμος.
Κύριος εκφραστής της αντιφατικότητας των καιρών υπήρξε το κίνημα των σοφιστών, οι οποίοι υποστήριξαν τη σχετικότητα της αλήθειας και αμφισβήτησαν τη δυνατότητα της γνώσης. Για το λόγο αυτό, οι σοφιστές επικρίθηκαν από τους συντηρητικούς Αθηναίους και θεωρήθηκαν ως η μόνη αιτία για την παρακμή της πόλης τους.
Η ατμόσφαιρα αυτή επηρέασε τη σκέψη και τη διανόηση του Ευριπίδη, ο οποίος διαμόρφωσε μια φιλοσοφική στάση ανατρεπτική, αντίθετη από τις απόψεις που υιοθετούσε η πλειοψηφία των συμπολιτών του. Πίστευε στην αντιφατικότητα της πραγματικότητας και τη σχετικότητα της ανθρώπινης γνώσης. Επειδή οι απόψεις αυτές παρουσιάζονταν στο θέατρο δια στόματος των ηρώων του, οι σύγχρονοί του λίγες φορές τον τίμησαν με το βραβείο και οι μεταγενέστεροι τον χαρακτήρισαν «από σκηνής φιλόσοφο».Ο Ευριπίδης εμφανίστηκε στο θέατρο το 455 π.Χ., αλλά το πρώτο βραβείο του το κέρδισε μόλις το 441 π.Χ. Από τις 18 σωζόμενες τραγωδίες του, οι περισσότερες διδάχτηκαν στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου και σε αυτές είναι εμφανέστατα τα αντιπολεμικά συναισθήματα αλλά και ο πατριωτισμός του ποιητή. Στα έργα του ο Ευριπίδης χειρίστηκε τους μύθους με μεγάλη ελευθερία και τους προσάρμοσε έτσι, ώστε να προβάλλει μέσω αυτών το φιλοσοφικό στοχασμό και τους προβληματισμούς του. Απομυθοποίησε τους παραδοσιακούς ήρωες, ενώ, αντίθετα, ανύψωσε ταπεινά πρόσωπα, βαρβάρους και δούλους, και πρόβαλε μεγεθυμένη την προσωπικότητα και την οξυδέρκεια της γυναίκας. Γενικά, παρουσίασε τους ήρωες του πέρα για πέρα ανθρώπινους, με όλες τις ατέλειες της φύσης τους. Ο Ευριπίδης πίστευε ότι ο άνθρωπος δεν είναι κύριος της μοίρας του, ότι εγκλωβίζεται σε καταστάσεις που διαμορφώνονται από ανεξέλεγκτες δυνάμεις, αλλά ότι η δράση του τελικά εξαρτάται από τις δικές του και μόνον επιλογές. Ως «από σκηνής φιλόσοφος», ο Ευριπίδης καταδίκασε τον πόλεμο και παρουσίασε με κραυγαλέο τρόπο τις συμφορές που αυτός φέρνει, τόσο στους νικητές όσο και στους ηττημένους. Άσκησε κριτική στις καθιερωμένες αξίες και, επειδή είχε διαμορφώσει υψηλή ιδέα για το θείο, αμφισβήτησε τους μύθους, τις λαϊκές θρησκευτικές αντιλήψεις και, κάποιες φορές, την ίδια την ύπαρξη των ανθρωπόμορφων θεών.

O κόσμος των θεών

Ο ανθρωπομορφισμός των θεών
Ομοιότητες θεών και ανθρώπων
Οι θεοί διοικούνται όπως οι άνθρωποι της ομηρικής εποχής: κάποιος ασκεί την εξουσία αυταρχικά και οι άλλοι υποτάσσονται σ' αυτόν.
Σέβονται τους ιεραρχικά ανωτέρους τους (εμπρός εις τον πατέρα όλοι θεοί σηκώθηκαν)
Και οι θεοί συγκεντρώνονται γύρω από κοινά τραπέζια, συζητούν, σκέφτονται κτλ.
Έχουν και οι θεοί συναισθηματικό κόσμο: ζηλεύουν, εκνευρίζονται, οργίζονται, φοβούνται, στενοχωριούνται, χαίρονται έχουν και οι θεοί αδυναμίες και κακίες σαν εκείνες των ανθρώπων: καβγαδίζουν, γίνονται καχύποπτοι, απειλούν, χειροδικούν.
Οι θεοί δεν είναι παντογνώστες, όπως και οι άνθρωποι (η Ήρα, αν και θεά, δε γνωρίζει τους στοχασμούς του Δία).
Ο συζυγικός τους βίος είναι όπως εκείνος των ανθρώπων: τα αντρόγυνα δε ζουν πάντοτε αρμονικά, οι γυναίκες υποπτεύονται τους άντρες τους και τους κάνουν συζυγικές σκηνές, ενώ εκείνοι συμπεριφέρονται σ' αυτές αυταρχικά, φτάνοντας ως το βίαιο ξυλοδαρμό.
Εχουν και οι θεοί ανάγκη από πιοτό. Οι θεοί στον Όλυμπο ζουν και συμπεριφέρονται όπως οι βασιλικές οικογένειες της εποχής..
Διαφορές των θεών από τους ανθρώπους
Οι θεοί ζουν μέσα στην ευδαιμονία, ανέμελοι, απαλλαγμένοι από βιοτικές μέριμνες (η απασχόληση τους με τις έγνοιες των ανθρώπων δεν τους βγάζει για πολύ από την ευδαιμονία τους).
Έχουν υπερφυσικές ικανότητες,
Οι θεοί δεν πίνουν νερό ή κρασί παρά μόνο νέκταρ.

Πέμπτη 20 Νοεμβρίου 2008

Tιμή, δόξα και λάφυρα

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Κοντά στα συλλογικά αίτια του Τρωικού πολέμου υπήρχαν και τα ατομικά κίνητρα για τη συμμετοχή σε επιθετικούς πολέμους, που ήταν πάντα η απόκτηση δόξας (ηθικό κίνητρο) και πλούτου (υλικό κίνητρο): στα ομηρικά χρόνια τα λάφυρα που αποκτούσε ο πολεμιστής δεν είχαν μόνο υλική αξία, αλλά επιπλέον αποτελούσαν απόδειξη ηρωισμού και έδιναν τιμή στον ήρωα.
Τα όρια στο δίκιο και στο άδικο του Αγαμέμνονα και του Αχιλλέα
Η απόφαση του Αγαμέμνονα να αναπληρώσει τη Χρυσηίδα με άλλη γυναίκα είναι για τον ίδιο δικαιολογημένη, επειδή όπως αυτός υποχώρησε στο θέλημα του θεού, είναι υποχρεωμένοι και οι άλλοι να υποχωρήσουν στη δική του απαίτηση.
■ Πράγματι είναι ταπεινωτικό για έναν αρχιστράτηγο να είναι ο μόνος που θα μείνει χωρίς λάφυρο όμως ο Αγαμέμνονας αποτελεί ειδική περίπτωση γιατί ο πόλεμος γίνεται για την τιμή της δικής του οικογένειας και επομένως δεν είναι δίκαιο να αδικήσει κάποιον άλλο αρχηγό, από αυτούς που ήρθαν να βοηθήσουν την οικογένεια του.
Από την άλλη, ο θυμός του Αχιλλέα είναι δικαιολογημένος γιατί ως πρωτοπαλίκαρο του αχαϊκού στρατού απαιτεί να αναγνωρίζεται η προσφορά του στο πεδίο της μάχης, Όμως ο Αγαμέμνονας όχι μόνο δεν τον τιμά όσο του αξίζει, αλλά αντίθετα τον αδικεί και τον προσβάλλει, απαιτώντας το δικό του λάφυρο και η αφαίρεση των λαφύρων θεωρούνταν προσβολή της τιμής του πολεμιστή.. Επομένως, η έννοια της τιμής για τον Αχιλλέα συνδέεται με την αξία που έχει κάποιος ως πολεμιστής, ενώ για τον Αγαμέμνονα με το κύρος που του δίνει η εξουσία.
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η λέξη τιμή σήμαινε από τα ομηρικά ακόμη χρόνια και το αξίωμα και την (αγοραστική) αξία ενός αγαθού. Τις ίδιες ακριβώς σημασίες είχε η λέξη και στην κοινωνία της Αθήνας του 5ου αι. πΧ Ωστόσο στη δημοκρατική κοινωνία της πόλης κοντά στην ηρωική διάσταση της λέξης προβάλλεται ακόμα πιο πολύ η πολιτική-δημοκρατική της διάσταση σχετικά με τη συμμετοχή του πολίτη στις δημοκρατικές διαδικασίες και στα αξιώματα του δήμου. Γι αυτή τη διάσταση κινείται αρνητικά η λέξη άτιμος, εκείνος δηλαδή ο οποίος έχει στερηθεί από το κράτος τα πολιτικά του δικαιώματα.

Πέμπτη 23 Οκτωβρίου 2008

Χορός και αρχαία τραγωδία

Η ταυτότητα του Xορού
«Ένα από τα αξιοσηµείωτα χαρακτηριστικά των τραγικών χορών είναι ότι συγκροτούνται σχεδόν αποκλειστικά από γέρους άντρες ή γυναίκες· […] Τρεις από τους λόγους αυτής της περιορισµένης επιλογής είναι, ίσως, οι ακόλουθοι: α. Από το Xορό πρέπει να λείπουν η φυσική δύναµη και η ενεργητικότητα, αλλά και το ψυχικό σθένος, ώστε να µη του παρέχεται η δυνατότητα να επηρεάσει την πορεία των γεγονότων µε κάποια δυναµική παρέµβαση ή πρωτοβουλία β. Εντελώς αντίστοιχα ο Xορός δεν µπορεί να διαθέτει κοινωνικό κύρος, ώστε, µε την έκφραση µιας άποψης, την παροχή µιας συµβουλής ή τη διατύπωση µιας ερµηνείας, να προκαλέσει την αλλαγή της συµπεριφοράς ενός ήρωα. γ. Εξάλλου, µε παρόµοια πρόσωπα, δηλαδή γέροντες και γυναίκες, ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να επιτύχει εκείνους τους συνδυασµούς ώριµης στοχαστικότητας και συγκινησιακής ευπάθειας, µαζί µε ένα στοιχείο έντονης παθητικότητας, που χαρακτηρίζουν συνήθως τα λυρικά µέρη της τραγωδίας. Ο Xορός, ακόµη και όταν συγκροτείται από πρόσωπα ταπεινά -λ.χ. λαϊκές γυναίκες ή δούλους- διαθέτει ενόραση, ευαισθησία και πείρα, κάποτε µάλιστα σε βαθµό µεγαλύτερο από τα ηγεµονικά πρόσωπα του δράµατος. Αυτές οι ιδιότητες φορτίζουν τα χορικά

του µε µια σχεδόν υπερβατική σοφία, απαραίτητη για την εξασφάλιση των συµφραζοµένων όπου θα ενταχθούν και θα ερµηνευθούν τα δραµατικά
γεγονότα. Και πρέπει, βέβαια, να ληφθεί υπόψη ότι σύνηθες θέµα των λυρικών κοµµατιών αποτελεί ο θρήνος, που εξηγεί και την ιδιαίτερη προτίµηση στους γυναικείους Xορούς: από τις 18 τραγωδίες του Ε υριπίδη[µόνο 4 έχουν ανδρικό Xορό
Ο Χορός στην Ελένη
Αλλά κι αν ο Χορός στον Ευριπίδη χάνει τον βαρύνοντα ρόλο του (και τα τραγούδια γίνονται ακόµη και ξεχωριστά µέρη), δεν χάνει την επαφή µε τα πρόσωπα του δράµατος. Αυτή η επαφή επιβεβαιώνεται µέσα από τα ντουέτο και τις συµβουλές, τις προτροπές, τις σκέψεις. Ακόµη κι όταν δεν δρα ο Χορός είναι πάντοτε παρών κι ικανός να κρίνει όσα συµβαίνουν· όπως αναφέρθηκε, διατυπώνει ηθικούς κανόνες, θρηνεί για τις ατυχίες, µερικές φορές έρχεται σε αντίθεση µε όποιον βρίσκεται στη σκηνή εκείνη τη στιγµή, δίνει καθοδηγητικές συµβουλές. Ο ήρωας Τεύκρος φτάνει τυχαία στην Αίγυπτο και πληροφορεί την Ελένη, χωρίς να την αναγνωρίζει, πως όλη η Ελλάδα θεωρεί τον Μενέλαο νεκρό (στ. 132). Οι Ελληνίδες σκλάβες θα συµβουλεύσουν την πρωταγωνίστρια να µη λυγίσει στα λόγια του Τεύκρου, να βεβαιωθεί για την αλήθεια από τη µάντισσα Θεονόη, που τα ξέρει όλα»
«Οι ελάχιστες γνωστές περιπτώσεις, κατά τις οποίες ο Xορός αποχωρεί από την ορχήστρα, επιβάλλονται από µια αλλαγή σκηνής, εδώ όµως δε συµβαίνει τίποτε παρόµοιο. Αντίθετα, ο µόνος λόγος που επικαλούνται είναι το σχετικά αδύνατο επιχείρηµα ότι οι γυναίκες πρέπει να βοηθούν η µία την άλλη (329). Η Ελένη δεν χρειάζεται τη βοήθειά τους, ο Ευριπίδης όµως έχει τον Μενέλαο. Αλλιώς δεν θα µπορούσε να πραγµατοποιηθεί η υπέροχη σκηνή της συνάντησής του µε την Ελένη, αν ήταν ο Xορός παρών, οπότε θα του εξηγούσε την αλήθεια ..]. Όσον αφορά στη δοµή, η έξοδος του Xορού φαίνεται κάπως παράξενη, υπάρχει όµως και κάποιος άλλος λόγος γι' αυτό. Σε ένα δράµα που έχει βασιστεί στην επανασύνδεση δυο ανθρώπων χαµένων από καιρό, αποτελεί έξυπνο δραµατικό εύρηµα, όπως έχουµε δει στην Ιφιγένεια, η χρήση διπλού, όπως θα µπορούσε να ονοµαστεί, προλόγου Στην Ελένη αποµάκρυνε το Χορό µάλλον αυθαίρετα, κι άφησε το Μενέλαο ν' απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο.
Μετάσταση«Οι "µεταστάσεις", όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του χορού κατά τη διάρκεια της δράσης, είναι µόνο τέσσερις στα σωζόμενα δράµατα και πάντα προκαλούνται από δραµατικές ανάγκες που απαιτούν την απουσία του: ή επειδή κάποια απροσδόκητη εµφάνιση θα επέφερε µια τροπή της δράσης που έπρεπε να διατηρηθεί άγνωστη στο Xορό (όπως και στην Ελένη η άφιξη του Μενέλαου, του οποίου η ταυτότητα πρέπει να παραµείνει άγνωστη, ώστε να επιτύχει η περίπλοκη σκηνή της αναγνώρισης λίγο αργότερα)»