Της Άρτας το γεφύρι
"Αν δεν στοιχειώσετε άνθρωπο γιοφύρι δε στεριώνει.."..
Το στοίχειωμα σε άλλους λαούς και παραλλαγές.Συγκρίνετε το ποίημα για το κάστρο της Ροζάφας στην Αλβανία.
(Οι πληροφορίες από την εφημερίδα Πελασγός που εκδίδεται στην Αλβανία)
Ο παγκόσμιος θρύλος
Ε
|
ίναι γνωστό, πως όποτε στο παρελθόν δυσκολία και ανεξήγητο συνέπεσαν, οδήγησαν σε προλήψεις και δεισιδαιμονίες, σε δοξασίες παράξενες. Η αντιμετώπιση τότε του όποιου προβλήματος, η τακτική για τη λύση του, δεν είχε καμία σχέση με τη σύγχρονη πρακτική και μεθοδολογία. Απεναντίας, υπάκουσε σε λογικές στις οποίες, κάποτε, ενυπήρξε κι αυτό ακόμη το στοιχείο του τραγικού.
Κάτι τέτοιο συνέβη, για παράδειγμα, στην προσπάθεια θεμελίωσης μεγάλων για την εποχή τεχνικών έργων. Η έλλειψη κατάλληλων μέσων, αλλά και γνώσεων, που θα καθιστούσαν ασφαλείς αυτές τις κατασκευές και επομένως οι συχνές αποτυχίες, οδήγησαν στις ανθρωποθυσίες, στην προσφορά δηλαδή της ίδιας της ζωής του πιο “ευγενικού ζώου”, του ανθρώπου. Το όποιο οικοδόμημα -πίστεψαν- για να ζωντανέψει, να καταστεί ισχυρό, αθάνατο, έπρεπε να “στοιχειωθεί”, να αποκτήσει ψυχή. Κι αυτό μπορούσε να συμβεί μόνο αν κάποιο άλλα έμψυχο -κατά προτίμηση ο ίδιος ο άνθρωπος- έχανε τη δική του. Πολύ παραστατικά περιγράφει τούτη τη δοξασία -τη μετάγγιση ψυχής- ο Νικόλαος Πολίτης:
«Προς στερέωσιν και προφύλαξιν από οιουδήποτε κινδύνου παντός κτίσματος απαιτείται να προσηλωθεί εις αυτό ζώον, κατορυττόμενον εις τα θεμέλια ή εντειχιζόμενον∙ όσον δ’ ευγενέστερον είναι το ζώον, τόσον μεγαλυτέραν θεωρείται ότι έχει δύναμιν προς προστασίαν του κτίσματος… Η ψυχή του θύματος υπετίθετο ότι δια των υπερφυσικών δυνάμεων, τας οποίας έχουν οι επί γης απολελυμέναι των δεσμών του σώματος ψυχαί, ηδύνατο να προσλαμβάνει κατά βούλησιν παντοίας μορφάς, και είχεν ρώμην υπεράνθρωπον, προωρισμένη δε να φυλάττει και περιέπει το οικοδόμημα, εις το οποίον προσηλώθη ήτο φοβερά εις τους επιχειρούντας να το παραβλάψωσι και ικανή να αποτρέπει τους απειλούντας αυτό κινδύνους. Το θύμα εγίνετο το σ τ ο ι χ ε ι ό του οικοδομήματος, διο σ τ ο ι χ ε ί ω σ ι ς ελέγετο υπό των βυζαντινών η δια θυσίας οικοδόμησις».
Πρώτος, απ' τον 19ο κιόλας αιώνα, προσπάθησε να εξηγήσει τις ανθρωποθυσίες έτσι -η ψυχή του θύματος μεταμορφώνεται σε στοιχειό, πνεύμα δηλαδή προστατευτικό του οικοδομήματος- ο Ed. Tylor. Όμως, λίγο αργότερα, άλλοι, με κυριότερο τον P. Sartori, τέτοιου είδους θυσίες τις δικαιολόγησαν διαφορετικά, λέγοντας πως δύσκολα ένα φάντασμα θα μεταμορφωνόταν σε προστάτη έργου των φονιάδων του. Ανθρωποθυσία -υποστήριξαν- θα απαιτήθηκε για τον εξευμενισμό κάποιου φοβερού υποτιθέμενου υπαίτιου, που τελικά θεοποιήθηκε· μόνο έτσι, ο τελευταίος, θα επέτρεπε παρέμβαση στο χώρο που εξουσίαζε…
Για τη δεύτερη τούτη δοξασία, γράφει ο καθηγητής Δημήτριος Οικονομίδης ουσιαστικά συνοψίζοντας γνώμες διάφορων ερευνητών: «Η θυσία μιας ζωής θεωρείται ότι οφείλεται εις τον φόβον “του νέου τινός”, όπερ σημαίνει πολλά δια τον κατά φύσιν ζώντα άνθρωπον και τον άνθρωπον του αρχαϊκού πολιτισμού. Έν νέον οικοδόμημα θα εστενοχώρει το τοπικόν πνεύμα, διο μία θυσία θα εξευμενίσει, θα εξιλεώσει και θα ειρηνεύσει τούτο, που ο άνθρωπος παρεβίασε την περιοχή της κυριαρχίας του… Έλληνες και Ρωμαίοι επίστευον ότι δαιμονικαί δυνάμεις (θεοί της γης ή των ποταμών) πρέπει να εξιλεωθούν, καθόσον ο άνθρωπος με τα κτίσματά του επεμβαίνει εις την περιοχήν, που αυτοί εξουσιάζουν. Τα ύδατα ήσαν πλήρη κακοποιών πνευμάτων· διο οι αρχαίοι ελάτρευον πολλάς υδατίνας θεότητας, εγίνοντο δε θυσίαι και προσεφέροντο δώρα προς εξιλέωσιν των υδατίνων εχθρών του ανθρώπου»
Συμπληρωματικά να προσθέσουμε εμείς πως, ο θάνατος έπρεπε να είναι βίαιος και το θύμα να μην είχε ακόμη καταναλώσει όλες του τις δυνάμεις -προτιμούσαν παιδί, ή νεαρή γυναίκα! Κι ακόμη, μπορεί όλα αυτά να στόχευαν κατά κανόνα στη σταθερότητα και διάρκεια οικοδομημάτων, δεν έλειπαν όμως ανθρώπινοι φόνοι και για πετυχημένη διεκπεραίωση άλλων δραστηριοτήτων.
Την ευρεία εξάπλωση της τραγικής συνήθειας των ανθρωποθυσιών μαρτυρούν μέχρι τις μέρες μας πλήθος θρύλων και παραδόσεων απ’ όλον τον κόσμο.
Το βαλκανικό τραγούδι
Ν
|
α εστιάσουμε τώρα την προσοχή μας, αποκλειστικά, στη νοτιοανατολική Ευρώπη, στο χώρο της Βαλκανικής συγκεκριμένα, όπου όλα τούτα μπόρεσαν να ειπωθούν -απίστευτο- μ’ ένα …τραγούδι!! Εύλογη και δικαιολογημένη η έκπληξη για το αταίριαστο μέσου και περιεχομένου, μα αποτελεί καταγραμμένο πια γεγονός που αξίζει να μελετηθεί. Πρόκειται για την περίφημη παραλογή, αλλιώς μπαλάντα, με την οποία η αποτρόπαιη πράξη της ανθρωποθυσίας πήρε ποιητική μορφή, απέκτησε φιλολογικό περιεχόμενο, έγινε έργο τέχνης.
Γράφει ο Lazăr Şăineanu: «Η παράδοσις του εντειχισμού ζώντων φέρεται κατ’ εξαίρεσιν εις τους λαούς της νοτιοανατολικής Ευρώπης Ούγγρους, Ρουμάνους, Σέρβους, Βούλγαρους, Αλβανούς, Έλληνας και Κουτσοβλάχους, υπό ποιητικήν μορφήν. Εις όλους αι διάφοροι έμμετροι παραλλαγαί άγουν εις το αυτό θεμελιώδες δεδομένον, αλλ’ η ζωτικότης και ο πλούτος της φαντασίας των έδωκεν εις το κοινόν τούτο περιεχόμενον την υψίστην ποικιλίαν μορφών».
Την προέλευση του τραγουδιού από τον παλιό μύθο, αλλά και τις αναπόφευκτες μεταβολές που υπέστη τούτο, εξηγεί πειστικά και δικαιολογεί ο Δημήτρης Οικονομίδης: «… γεγονότα ανύπαρκτα δεν τραγουδεί ούτε είναι δυνατόν να τραγουδήσει ένας λαός και ούτω δεν έχομεν εις όλην την ανώνυμον προφορικήν γραμματείαν ούτε ένα τραγούδι, το οποίον να είναι καθαρόν γέννημα της φαντασίας του λαϊκού ποιητού. Προς τούτοις ο λαός δεν εφεύρεν ούτε ένα επεισόδιον εντελώς φανταστικόν, αλλ’ ήντλησεν εκ της αιωνοβίου μυθολογίας του τα επεισόδια, που συνθέτουν την εις την νοτιοανατολικήν Ευρώπην απαντώσαν παραλογή (ballade) της θυσίας δια την οικοδόμησιν, αφού εξέλεξεν εξ αυτών εκείνα, που ταιριάζουν με το ποιητικόν θέμα. Δια να γεννηθεί όμως μία παραλογή, ένα επικό τραγούδι εις ένα τόπον, είναι φυσικόν η παράδοσις (lėgende) και ο μύθος να δεχθούν κύρια ονόματα ανθρώπων και τόπων, δηλαδή στοιχεία πραγματικά εξ αυτού του τόπου. Τοιαύτα στοιχεία παραλλάσουν ου μόνον από λαού εις λαόν, αλλά και εις τας διαφόρους περιοχάς διαμονής του λαού μιας και της αυτής χώρας».
 |
| Οικοδομήματα με θυσίες: 1/Ελλάδα, 2/Ρουμανία, 3/Ουγγαρία, 4/Αλβανία |
Το γεφύρι της Άρτας για τους Έλληνες, το μοναστήρι του Άρτζες για τους Ρουμάνους, το φρούριο του Ντέβας για τους Ούγγρους -μειονότητα τούτοι στη Ρουμανία στην περιοχή της Τρανσυλβανίας- το κάστρο της Σκόδρας (ή Σκούταρι) για Αλβανούς, Μαυροβούνιους και Σέρβους, μια πόλη -μάλλον τα τείχη της- για τους Βούλγαρους, τα ίδια ή και άλλα οικοδομήματα -βρύση, εκκλησία, υδραγωγείο- για τους Κροάτες, τους Βόσνιους, τους Πομάκους, τους Βλάχους, τους Τσιγγάνους, χρησιμοποιήθηκαν για τη μελωδική αφήγηση της θυσίας της γυναίκας του πρωτομάστορα. Το είδος του κτιρίου και οι άλλες επιμέρους διαφοροποιήσεις στα μοτίβα της πλοκής του τραγουδιού έγιναν τελικά οι φορείς των ιδιομορφιών κάθε λαού και τόπου.
Γενικά, οι παραλογές για τους Έλληνες, ή οι μπαλάντες για τους υπόλοιπους βαλκανικούς λαούς, αποτελούν κατηγορία πολύστιχων αφηγηματικών τραγουδιών με έντονο το παραμυθιακό και δραματικό στοιχείο. Αντλούν τις υποθέσεις τους, τις γεμάτες φαντασία και συμβολισμούς σκηνές τους, από παμπάλαιους μύθους, νεότερες παραδόσεις, φορτισμένα κοινωνικά περιστατικά, σκάνδαλα της εποχής. Κάποτε, σπάνια όμως -το γιατί το ακούσαμε από τον Οικονομίδη- η υπόθεσή τους μπορεί να είναι δημιούργημα αποκλειστικά της ανθρώπινης φαντασίας, να είναι δηλαδή τραγούδια τελείως …πλαστά. Ο Κ. Θ. Δημαράς θα τα ορίσει σαν «…τεχνικά καμωμένες περιλήψεις παραμυθιών, συχνά δραματικών, βαλμένων σε στίχους».
Οι ανθρωποθυσίες, σαν θέμα, συμπεριλήφθηκαν σ’ αυτά τα τραγούδια από πολύ νωρίς -το περιβάλλον βοήθησε. Η μετουσίωση μάλιστα του συγκεκριμένου μύθου σε στίχους, έγινε με τέτοιο αριστοτεχνικό τρόπο, ώστε το αποτέλεσμα να εγγράφεται στα συν της ντόπιας λογοτεχνικής παραγωγής. Κι ακόμη κάτι σημαντικό: κάθε λαός -εδώ πάντα, στα Βαλκάνια- έδωσε το τραγούδι σε εκατοντάδες παραλλαγές, παρέχοντας πλούσιο υλικό στη λογοτεχνία, τη λαογραφία, τη μουσική, τη γλωσσολογία, την τέχνη, την ιστορία!
Οι αλβανικές παραλλαγές
Ο
|
ι παραλλαγές της αλβανικής μπαλάντας, καταγραμμένες όχι μόνο στη σημερινή επικράτεια της χώρας αλλά όπου ζουν, ή ζούσαν, Αλβανοί -Κόσοβο, Μαυροβούνιο, κράτος των Σκοπίων, μέρη της ελληνικής Ηπείρου- είναι πολλές. Ο ερευνητής Zihni Sako, το 1966 που δημοσίευσε σχετική μελέτη, τις ανεβάζει σε 150. Από τότε βέβαια ο αριθμός τους αυξήθηκε σημαντικά. Να πούμε πως, όλες τους, έχουν πρότυπο την μπαλάντα ο καλιάς της Ροζάφας, τραγούδι που αναφέρεται στο επιβλητικό κάστρο της Σκόδρας κοντά στα βόρεια σύνορα του σημερινού κράτους.
 |
| Σκόδρα / Το κάστρο της Ροζάφας |
Η πόλη της Σκόδρας, δίπλα στην ομώνυμη λίμνη, φέρεται να θεμελιώνεται, κι αμέσως να αρχίζει η ανάπτυξή της, από τον 6ο κιόλας αιώνα π.Χ. Υπήρξε αρχικά πρωτεύουσα των Ιλλυριών και σαν τέτοια -του βασιλιά Γένθιου συγκεκριμένα- την αναφέρει ο έλληνας ιστοριογράφος Πολύβιος. Η πορεία της μέσα στους αιώνες υπήρξε ταραχώδης, με αλλεπάλληλες κατακτήσεις από Ρωμαίους, Βυζαντινούς, Σέρβους, Αλβανούς, Ενετούς, Τούρκους.
Τη στρατηγική της θέση -σταυροδρόμι σημαντικών δρόμων, αφετηρία θαλάσσιων διαδρομών- ενίσχυσε από πολύ νωρίς ένα ισχυρό κάστρο που χτίστηκε σε βραχώδη λόφο μεταξύ των ποταμών Μπούνα ή Μπογιάνα -πηγάζει από τη λίμνη- και Δρίνου. Στο ψηλότερό του σημείο βρίσκεται η τσιταντέλια (ακρόπολη) και μέσα σ’ αυτή το λεγόμενο αρχηγείο που χρησίμευε σαν οπλοστάσιο. Γύρω τους στέκουν, ερείπια σήμερα, τα κυριότερα κτίρια της πόλης, πολλές ημιυπόγειες καμαροσκέπαστες δεξαμενές, κι ακόμη ο καθεδρικός ναός του Αγίου Στεφάνου που αργότερα μετατράπηκε σε τζαμί. Φυσικά το κάστρο δεν έπαψε ποτέ να ενισχύεται με πύργους, διπλά τείχη και οτιδήποτε άλλο που θα βελτίωνε την αμυντική του ικανότητα. Ο λόφος, το κάστρο, και το τραγούδι, φέρουν την ονομασία Ροζάφα.
Η δομή της μπαλάντας ο καλιάς της Ροζάφας, με τις σκηνές και τα επεισόδιά της, έχει ως εξής:
Σκηνή Α΄ (στον τόπο της δουλειάς)
1
|
τρεις αδερφοί
δουλεύουνε…
|
1
2
3
4
5
6
7
8
|
Την Μπούνα αντάρα σκέπασε
τρεις μέρες και τρεις νύχτες·
τρία μερόνυχτα μετά,
εφύσηξε μιαν αύρα,
πήρε τα σύννεφα μακριά,
στο Βαλντανούζ τα πήγε
που δούλευαν τρεις αδερφοί,
τρεις χριστιανοί αδέρφια.
|
2
|
ανεξήγητη αποτυχία
|
9
10
|
Όλη τη μέρα χτίζουνε,
το κάστρο πέφτει νύχτα!
 |
3
|
η αναγγελία
της θυσίας
|
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
|
Γέροντας άγιος πέρασε:
- Καλή δουλειά, αδέρφια!
- Ω γέρο, να ’χεις το καλό!
Για μας καλό πού βλέπεις;
Όλη τη μέρα χτίζουμε
κι όλη τη νύχτα πέφτει.
Χάρη ζητάμε, γέροντα,
φανέρωσε αν ξέρεις.
- Ξέρω, μα το ‘χω για κακό.
- Δικό μας να ’ν το κρίμα.
- Έχετε τάχα παντρευτεί;
κι οι τρεις έχετε ταίρια;
- Ναι, γέρο, παντρευτήκαμε,
κι οι τρεις έχουμε ταίρια·
δείξε μας τι να κάνουμε
να στεριωθεί το κάστρο!
- Σωστή αν θέλετε δουλειά,
την Κυριακή μη πάτε·
μπέσα και όρκο κάνετε,
στο σπίτι μη μιλάτε,
οι κοπελιές μη μάθουνε!
Πρωί, κι όταν φέξει,
όποια θα φέρει το ψωμί,
στοιχειώστε τη στο κάστρο,
και θε’ να δείτε τότενες
το κάστρο πώς στεριώνει.
|
Σκηνή Β΄ (στο σπίτι των μαστόρων)
4
|
η μπέσα
|
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
|
Αλί, ο πρώτος αδερφός
πατά και μπέσα κι όρκο,
στο σπίτι το κουβέντιασε,
στην κοπελιά του το ’πε.
Το ίδιο κι ο άλλος αδερφός·
τη συμβουλή ξεχνάει,
όσα ο γέρος του ’χε πει,
μπέσα πατά και όρκο,
στο σπίτι το κουβέντιασε,
στην κοπελιά του το ’πε.
Μόνο ο μικρός ο αδερφός,
πιο μικρός και πιο καλός,
και μπέσα κι όρκο τα κρατά,
δεν ’μολογά στο σπίτι,
κρυφό φυλά απ’ την κοπελιά.
|
5
|
η αναχώρηση
των μαστόρων
|
52
53
54
|
Σηκώθηκαν πολύ πρωί·
ραγίζονταν οι πέτρες,
|
6
|
διάλογος πεθεράς
με νύφες
|
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
|
Η πεθερά στις νύφες:
- Νύφη μου, πρώτη νύφη μου,
θέλουν ψωμί οι μαστόροι,
θέλουν ψωμί, θεν και νερό!
- Αλήθεια, μάννα, δεν μπορώ,
αρρώστησα η έρμη.
- Νύφη μου, νύφη δεύτερη,
θέλουν ψωμί οι μαστόροι,
θέλουν ψωμί, θεν και νερό,
θέλουνε και κρασάκι.
- Αλήθεια, μάννα, δεν μπορώ,
στα γονικά μου πάω.
- Νύφη μου, τρίτη νύφη μου!
- Στους ορισμούς σου, μάννα!
- Θέλουν οι μάστορες ψωμί,
ψωμί θέλουν, νεράκι,
και στην κολοκυθιά κρασί.
- Αμέσως τρέχω, μάννα,
μα ’χω το γιο μου μοναχό.
- Σήκω μου, κόρη, σύρε,
θα στο φυλάμε το παιδί,
δεν κάνει για να κλαίει.
|
Σκηνή Γ΄ (στον τόπο της θυσίας)
7
|
ο πηγαιμός
της ηρωίδας
|
77
78
79
80
|
Πήρε ψωμί, πήρε νερό,
και στη φλασκιά κρασάκι,
για την Καζένα τράβηξε,
|
8
|
άφιξη γυναίκας
και πληροφόρηση
για τη θυσία της
|
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
|
Τσοκάνια, δες, σταμάτησαν,
καρδιές πια δεν χτυπάνε,
τα πρόσωπα σκοτείνιασαν.
Την βλέπει ο καλός της,
πετά τσοκάνι, φώναζε…
- Καλέ μου, συ τι έχεις,
το κάστρο γιατί βλαστημάς;
- Μαύρη τη μοίρα έχεις,
σε ρίχνουνε στα θέμελα!
- Να ’στε καλά, κουνιάδοι!
|
9
|
η παραγγελία
|
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
|
Μ’ αφήνω σ΄ όλους προσταγή:
Στον τοίχο σαν με βάλτε,
αφήστε απ’ έξω το δεξί
μάτι μου και το χέρι,
πόδι δεξί αφήστε μου,
δεξί και το βυζί μου·
γιατί το γιούλη μου άφησα
μικρό, κι όταν θα κλαίει
με το ’να μάτι να θωρώ,
χαϊδεύω με το χέρι,
να το κουνά το πόδι μου,
ταΐζει το βυζί μου.
|
10
|
η ευχή
|
103
104
105
106
|
Ας μαρμαρώσει ο κόρφος μου,
κι ας στεριωθεί το κάστρο,
να το χαρεί ο γιόκας μου,
να το πατήσει Ρήγας!
|
Το τραγούδι της Ροζάφας που παρακολουθήσαμε με τους 106 στίχους -καθένας με 7 συλλαβές, κατά κανόνα ομοιοκαταληκτούντες- αποτελεί την εθνική παραλλαγή των Αλβανών από την οποία προκύπτουν όλες οι άλλες. Ακολουθεί τη βαλκανική εκδοχή του μύθου με τα αρκετά κοινά επεισόδια και μοτίβα -συνηθέστερα: των τριών αδερφών μαστόρων, κι αυτό της μητρικής στοργής με το οποίο τόσο συγκινητικά κορυφώνεται, κλείνει η όλη ιστορία. Τη δημοσιοποίησε πρώτος -στο ευρωπαϊκό κοινό μάλιστα, μέσα 19ου αιώνα- ο μελετητής των αλβανικών πραγμάτων I. G.von Hahn.
Το κατασκευαζόμενο στις αλβανικές παραλλαγές κτίσμα, στις βόρειες περιοχές -Σκόδρας, Ντουγκάγια, Πούκα, Μιρντίτα, Κρούγια, Δυρραχίου, Ελμπασάν- συνήθως είναι κάστρο. Όμως στις νότιες -Μαλακάστρας, Κουρβελέσι, Σπαθίας, Όπαρης, Κορυτσάς- όπως και στα μέρη της Ντίμπρας, Κόσσοβου και Σκοπίων, είναι γεφύρι. Υπάρχει περίπτωση, έστω σπανιότερα, οι μαστόροι να χτίζουν εκκλησία (στο Λίνι του Πόγραδετς). Και κάτι ακόμη. Να πούμε πως, αρκετές φορές, τούτα τα κτίσματα αναφέρονται αόριστα, δεν προσδιορίζεται δηλαδή η ταυτότητά τους, η ακριβή τους θέση· συχνά όμως, η αναφορά είναι συγκεκριμένη, σαν την περίπτωση της Ροζάφας που είδαμε να διαδραματίζεται στο κάστρο της Σκόδρας. Άλλα τέτοια παραδείγματα: το κάστρο του Ελμπασάν,[16] το γεφύρι του Άγιου (Shejtë), το κάστρο του Ντρίστι (Drishtit), ή της Τούρα (Turres), τo γεφύρι της Άρτας, το κάστρο του Petro Petroshi, το πιο μακρινό γεφύρι του Καντίν.
 |
| Το γεφύρι του Άγιου - Ura e Fshajt (1915) |
Οι μαστόροι είναι πάντα τρία αδέρφια. Όχι σπάνια δηλώνεται κι ο τόπος της ιδιαίτερης καταγωγής τους -το Χάσι ας πούμε, περιοχή φημισμένων τεχνιτών στα βορειοανατολικά της χώρας, δυτικά του Κόσσοβου. Όμως, σίγουρα μεγαλύτερη σημασία έχει η αναφορά στη θρησκεία τους -χριστιανοί ή μουσουλμάνοι- κάτι που δηλώνεται ξεκάθαρα από τους πρώτους κιόλας στίχους, ή προκύπτει έμμεσα αργότερα. Γνωστό πως οι Τούρκοι δεν υιοθέτησαν, δεν συμπεριέλαβαν ποτέ στα τραγούδια τους, το θέμα της εντοιχισμένης γυναίκας, κι αυτό παρά τη μακροχρόνια συμβίωση με τους κατακτημένους βαλκάνιους. Άρα -αποτελεί απόδειξη αυτό- το τραγούδι προϋπήρχε του ερχομού των Τούρκων.
Η αναγγελία της θυσίας (επ. 3ο) γίνεται από κάποιο μυστηριώδη γέρο -σπανιότερα από γριά- δηλωτικό του σεβασμού που απολαμβάνουν εδώ οι ηλικιωμένοι, ή, που είναι το ίδιο, της γνώσης που φέρνει η πείρα. Έχουμε και παραλλαγές όπου η αναγγελία γίνεται από Άγιο, ή Δερβίση, ή Σεχ, υπό την επήρεια ισχυρών τότε, μέχρι φανατισμού, θρησκευτικών πεποιθήσεων.
Πρέπει να θυσιαστεί -είναι ο κανόνας σ’ όλες τις παραλλαγές- η γυναίκα που την επομένη θα φέρει πρώτη το φαγητό των μαστόρων. Εξαίρεση αποτελεί -ακούγεται όμως μόνο σε δύο τραγούδια- η θυσία της μικρότερης αδερφής του πρωτομάστορα - τότε δύο είναι οι μαστόροι που δουλεύουν.
Ένα επεισόδιο με ιδιαίτερη στο αλβανικό τραγούδι σημασία -αν και συναντάται πολύ συχνά στα αντίστοιχα βαλκανικά, αποτελεί κοινό τους μοτίβο- είναι αυτό της μη τήρησης εκ μέρους των δύο μεγαλύτερων αδερφών τού λόγου τιμής τους (επ. 4ο). Πρόκειται για την περιβόητη… μπέσα, ένα ζήτημα που φορτίζει υπέρμετρα, συγκινεί πολύ το ντόπιο πληθυσμό. Μήπως άλλωστε το… πάτημά της δεν αποτελεί τη σημαντικότερη αιτία έναρξης των αιματηρών εδώ βεντετών των αποκαλούμενων και κανούν; Είναι λοιπόν, πολύ χαρακτηριστικός ο τρόπος που μεταχειρίστηκε στιχουργικά ο αλβανικός λαός το συγκεκριμένο επεισόδιο, το οποίο, ας σημειωθεί, δεν παρέλειψε από καμία του παραλλαγή. Να, για παράδειγμα, πώς τελειώνει ένα τραγούδι που έχει καταγραφεί στο χωριό Στρέλτσα της Κορυτσάς. Ο μάστορας, ακούγοντας τα παράπονα και τις εκκλήσεις της γυναίκας του που χτίζει στα θεμέλια, με συντριβή, αλλά και με περηφάνια, της απαντά:
Ήμουν κι αφήνω ορφανό,
μα κράτησα τη μπέσα…
Η γυναίκα, που πρόκειται να θυσιαστεί, αναχωρεί από το σπίτι της πάντα υποψιασμένη (επ. 7ο). Στα τραγούδια από το Κόσσοβο και την περιοχή των Σκοπίων εξηγείται το γιατί: συμβαίνει γιατί έχει δει όνειρο κακό. Έτσι, σε παραλλαγή από το χωριό Κρίλεβο περιοχής Γκόλακ του Κόσσοβου, εξομολογείται:
Όνειρο κακό που είδα·
πήγα, λέει, στο γεφύρι,
κει μου πήρε το κεφάλι
ο κουνιάδος για το κούρμπαν…
Η βέρα του γάμου, σαν δόλωμα για τη θυσία, απαντάται αρκετά συχνά στις αλβανικές παραλλαγές -αποτελεί σίγουρα δάνειο από τις ελληνικές από τις οποίες ποτέ δεν λείπει. Πάντως, και εδώ, όποτε συμβεί, η γυναίκα προσφέρεται να βρει και να βγάλει το δαχτυλίδι. Σε μία μόνο περίπτωση προσπαθεί να ξεφύγει.
- τ' έχει ο κύρης μου στη γη;
- του ’πεσε στο λάκκο η βέρα.
- θα την κάνουνε χρυσή,
έχω εγώ εννιά αδέρφια... (Λίνι του Πόγραδετς)
Η καθεαυτή πράξη του εντοιχισμού, αποτρόπαιη, διαρκεί ελάχιστα -δίνεται με δύο, το πολύ τρεις στίχους. Άλλοτε, έξυπνα, μόνο υπονοείται -θα επακολουθήσει μετά το τέλος του τραγουδιού. Η τραγικότητα της στιγμής αναδεικνύεται, κυρίως, μέσα από τους διαλόγους της ηρωίδας με τους κουνιάδους της. Είναι οι εκκλήσεις, οι ύστατες επιθυμίες, η κατάρα -όχι συχνή- η ευχή τέλος προς το παιδί της, που κορυφώνουν την αγωνία, συγκινούν το ακροατήριο. Ακούγεται συνταρακτικός ένας τέτοιος διάλογος -σε παραλλαγή από τη Βελέστα της Στρούγκας- μεταξύ της γυναίκας και του ίδιου της του άντρα. Ο τελευταίος, εδώ, είναι αυτός που θα εκστομίσει και την κατάρα:
όλο το κακό που κάνω,
-τη γυναίκα μου να χτίσω,
όσα είπε ο πάτερ Σεχ μας-
στο λαιμό των αδερφών μου,
που τη μπέσα τους πατήσαν…
Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, έστω στις λίγες που ακούγεται κατάρα, αυτή εκστομίζεται απ’ τη γυναίκα, το θύμα, στοχοποιώντας πάντα γεφύρι.
● όπως στον τοίχο τρέμω εγώ,
να τρέμει το γιοφύρι… (Μπελεβόντα Κορυτσάς)
● μαυρογιόφυρο, γιοφύρι,
σαν περνούν πιστοί και τούρκοι,
τρέμε όπως τώρα τρέμω… (Λούρος Πρέβεζας)
● πως τρέμουν τα χειλάκια μου,
γιοφύρι σας να τρέμει… (Μπελοτσέρκα / Ασπροκκλησιά Πρέσπας)
Η σπανιότητα στις αλβανικές μπαλάντες της κατάρας, δικαιολογημένα ερμηνεύεται από κάποιους, πως η γυναίκα εντοιχίζεται με τη θέλησή της -υποστηρίζουν πως έτσι εξυπηρετείται καλύτερα η δοξασία που θέλει τη θυσία εκούσια. Και πραγματικά, σε ορισμένες τουλάχιστον παραλλαγές τούτο γίνεται κάτι περισσότερο από εμφανές. Σ’ εκείνη της περιοχής Πρεκορούπα του Κόσσοβου η εντειχιζόμενη συναινεί ξεκάθαρα.
θάνατο καλό μου δίνει,
τη ζωή ο θεός που παίρνει,
κούρμπαν να ’μαι στο γιοφύρι…
Το ίδιο -η γυναίκα αποδέχεται τη μοίρα της χωρίς αντιρρήσεις- συμβαίνει και στην παραλλαγή από το χωριό Κρίλεβο, επίσης του Κόσσοβου.
τούτο δε με νοιάζει στάλα,
αν Θεός το θέλει έτσι,
……………………………
αμανάτι για τη μάνα,
ένα δάκρυ να μη χύσει,
όποιος ζει θε να πεθάνει,
θε να ανταμωθούμε πάλι…
Όταν όλα έχουν κριθεί, πλησιάζει το τέλος, θα ακουστούν και οι τελευταίες επιθυμίες του τραγικού θύματος (επ. 9ο). Ανάμεσά τους ξεχωρίζει βέβαια, συγκινεί περισσότερο, εκείνη που η μάνα ζητάει να της αφήσουν ελεύθερα, έξω από τις πέτρες, ένα τουλάχιστον πόδι, ένα χέρι, ένα μάτι, ένα στήθος, όλα για χάρη του μικρού παιδιού της -κοινό το επεισόδιο όχι μόνο στις αλβανικές μπαλάντες, αλλά και σε πολλές βαλκανικές.
Το θαύμα αφορά τις θαυματουργικές ιδιότητες του υγρού που τρέχει απ’ το πετρωμένο στήθος της θυσιασμένης! Πρόκειται για τόσο πειστικό για το λαό γεγονός, που δεκάδες παραδόσεις του το αναπαράγουν και το παραλλάσουν. Έχει σημειώσει σχετικά ο Zihni Sako: «οι μητέρες που δεν έχουν αρκετό γάλα για τα βρέφη τους, με την ανατολή του ηλίου πλένουν τις ρόγες τους με νερό ασβεστούχο που διϊδρούται στις καμάρες του κάστρου, έχοντας πρώτα καταναλώσει ψωμί και κρεμμύδια. Αυτό το υπόλευκο νερό πιστεύουν ότι είναι το γάλα της εντειχισμένης γυναίκας».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου