Σημειώσεις φιλολογικών μαθημάτων Γυμνασίου

 ΙΛΙΑΔΑ Ραψωδία Ζ 329-569  

Η αναζήτηση της Ανδρομάχης από τον 'Εκτορα

Ο Έκτορας, ύστερα από τις συναντήσεις που είχε τρέχει στο παλάτι του, για να συναντήσει την Ανδρομάχη και το γιο του. Αυτή τη συνάντηση, την προετοιμάζει ο ποιητής με πολλή φροντίδα και στήνει μια ξεχωριστή σκηνή, συντηρώντας το ενδιαφέρον των θεατών του και κλιμακώνοντας την αγωνία τους. Η πρώτη αναζήτηση του Έκτορα παρουσιάζεται ατελέσφορη, γιατί η Ανδρομάχη δεν είναι στο ανάκτορο. Οι ακροατές γνωρίζουν από την αφήγηση του ποιητή ότι η Ανδρομάχη βρίσκεται στα τείχη και ότι η ψυχική της κατάσταση είναι κακή (οδύρεται και κλαίει).(εδώ έχουμε μια μορφή επικής ε ι ρ ω ν ε ί α ς).
 Τα άστοχα ερωτήματα - Οι πληροφορίες της οικονόμου
Τυπικό μοτίβο των άστοχων ερωτημάτων, δηλαδή ερωτημάτων που η απάντηση σ' αυτά δε δίνει την αλήθεια γι' αυτό που ενδιαφέρει εκείνον που ρωτάει. Αυτά η οικονόμος του παλατιού τα απορρίπτει ένα ένα ως «άστοχα» (απαντάει αρνητικά σ’ αυτά) και καταλήγει στην «εύστοχη» απάντηση : «στον πύργον έτρεξε της πόλεως».
Άστοχα ερωτήματα (σε ένα λογοτεχνικό κείμενο) ονομάζονται τα ερωτήματα που δε «στοχεύουν» στη διερεύνηση της αλήθειας με την αναμονή μιας καταφατικής ή αποφατικής απάντησης, αλλά απορρίπτονται ένα ένα, για να διατυπωθεί στο τέλος έντονα η αλήθεια.
 Γιατί ο ποιητής χρησιμοποιεί τα άστοχα ερωτήματα;
Για να δώσει έμφαση στην ορθή απάντηση που ακολουθεί, αφού αποκλειστούν μία μία οι άλλες. Πέρα από αυτό, όλη η διαδικασία από άποψη τεχνικής λειτουργεί ως ε π ι β ρ ά δ υ ν σ η: στο πιο κρίσιμο σημείο της αφήγησης ανακόπτεται για λίγο η ένταση της αναζήτησης οι ακροατές χαλαρώνουν για να  παρακολουθήσουν τη συνέχεια με ανανεωμένο ενδιαφέρον.
 Η συνάντηση Έκτορα-Ανδρομάχης

     α.   Ο χώρος και ο τρόπος της συνάντησης:Χώρος: τα τείχη της πολιορκημένης Τροίας. Ο ποιητής απομάκρυνε σκόπιμα την Ανδρομάχη από το σπίτι της και την έφερε πολύ κοντά στο χώρο του πολεμιστή Έκτορα για να γίνει η συνομιλία και ο αποχωρισμός τους με οπτικό και ηχητικό φόντο τη φονική μάχη. Και όταν ο Έκτορας θα επιλέξει το δρόμο του καθήκοντος, η Ανδρομάχη θα είναι βέβαιη ότι ο άντρας της βαδίζει προς το θάνατο.
- Τρόπος συνάντησης, Η σκηνή παρουσιάζεται με λιτότητα, χωρίς μελοδραματισμούς. Μια λεπτομέρεια της «σκηνοθεσίας»: τη στιγμή κατά την οποία ο Έκτορας έφτανε στις Σκαιές Πύλες, από όπου επρόκειτο να περάσει, για να βγει στην πεδιάδα, ήρθε αντίκρυ του τρεχάτη η γυναίκα του. Δημιουργείται λοιπόν η εντύπωση ότι λίγο έλειψε να μην πραγματοποιηθεί η συνάντηση. Η αφηγηματική τέχνη του ποιητή αξιοποιεί τα στοιχεία του αιφνιδιασμού και της κορύφωσης της αγωνίας, για να διατηρείται αδιάπτωτο το ενδιαφέρον των ακροατών.

- β Η παρουσίαση της Ανδρομάχης και του Αστυάνακτα:- Ο ποιητής, θέλοντας να φωτίσει τους πρωταγωνιστές της σκηνής, ανακόπτει για λίγο τη δράση, για να παρουσιάσει την Ανδρομάχη και τον Αστυάνακτα (ο Έκτορας είναι γνωστός). Η πληροφόρηση για την καταγωγή της Ανδρομάχης, η παρουσίαση της τρυφερής εικόνας   με τη νεαρή μητέρα και την τροφό που κρατάει το μονάκριβο παιδί στην αγκαλιά, η π α ρ ο μ ο ί ω σ η   του βρέφους με όμορφο αστέρι και η αναφορά στα δύο ονόματα του παιδιού λειτουργούν ως επιβράδυνση, καθώς σταματάει η αφήγηση την πιο κρίσιμη στιγμή και επιτείνεται η αγωνία για τη συνάντηση που πρόκειται να γίνει.
      Έτσι, μαθαίνουμε:  για τη βασιλική καταγωγή της Ανδρομάχης: και το τραγικό ξεκλήρισμα της οικογένειας της και για το γιο τους, ότι είχε δύο ονόματα: Σκαμάνδριο, από το όνομα του ποταμού Σκάμανδρου που διέσχιζε και πότιζε την πεδιάδα της Τροίας κάνοντας την εύφορη- γι' αυτό και λατρευόταν ως θεός που προστάτευε την πόλη.  Το δεύτερο όνομα του παιδιού ήταν Αστυάνακτας, που σημαίνει «βασιλιάς της πόλης» (άστυ = πόλη + α ναξ = βασιλιάς) έτσι αποκαλούσαν το παιδί οι Τρώες, για να τιμήσουν τον πατέρα του Έκτορα, τον πιο σημαντικό υπερασπιστή της πόλης τους.

     γ.  Ο «λόγος»' της Ανδρομάχης:     Η  Ανδρομάχη προσπαθεί να πείσει τον Έκτορα να μην πάει στο πεδίο της μάχης, επειδή προβλέπει ότι εκεί θα σκοτωθεί και χρησιμοποιεί ως μέσα πειθούς επιχειρήματα (πρόβλεψη για το μέλλον, αναδρομή στο παρελθόν, εκκλήσεις) και μία πρόταση για τη μελλοντική δραστηριότητα του άντρα της.:
   1. Πρόβλεψη και φόβοι για το ζοφερό μέλλον (στ. 406-413) η Ανδρομάχη με δάκρυα στα μάτια εκφράζει     το φόβο ότι θα τον αφανίσει η παράτολμη αντρεία του και θα αφήσει το παιδί τους ορφανό και εκείνη χήρα, απαρηγόρητη και βουτηγμένη στον πόνο.
2. Αναδρομή στο τραγικό παρελθόν (στ. 414-430) (επιβράδυνση):- Η Ανδρομάχη υπενθυμίζει στον Έκτορα ότι ο Αχιλλέας έχει ξεκληρίσει την πατρική της οικογένεια και ότι θα μείνει χωρίς κανένα στήριγμα και απροστάτευτη πέρα για πέρα χωρίς τον άντρα της, που είναι γι' αυτήν τα πάντα.(τραγική  ειρωνεία, γιατί οι ακροατές γνωρίζουν από την παράδοση ότι ο Αχιλλέας είναι αυτός που θα σκοτώσει και τον Έκτορα•)
3. Έκκληση και πρόταση (στ. 431-439):- ΣΤΟ τελευταίο μέρος του λόγου της η Ανδρομάχη, αφού έχει ζητήσει από τον Έκτορα να μην πάει στο πεδίο της μάχης (όπου θα σκοτωθεί), τον ικετεύει να λυπηθεί την ίδια και το παιδί τους και στο τέλος του προτείνει ένα συγκεκριμένο σχέδιο αμυντικής στρατηγικής: να παραμείνει στην πόλη, στα ασφαλή μετόπισθεν, και να οργανώσει την άμυνα της στο ευπαθές σημείο του κάστρου. Η Ανδρομάχη γνωρίζει ότι ο Έκτορας, ο πρώτος πολεμιστής της Τροίας, δεν είναι δυνατό να εγκαταλείψει τον πόλεμο επειδή κινδυνεύει να σκοτωθεί, γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν αδιανόητο και μεγάλο όνειδος γι΄ αυτόν. Έτσι, του προτείνει μια ενδιάμεση λύση: να μην εγκαταλείψει βέβαια τον πόλεμο, αλλά να αποτραβηχτεί μακριά από το επικίνδυνο πεδίο της μάχης και να ενισχύσει  εκείνο το σημείο των τειχών από το οποίο τρεις φορές δοκίμασαν να μπουν οι Αχαιοί. Παρατήρηση: αυτό το αμυντικό σχέδιο είναι και λογικό και εφαρμόσιμο. Όμως «ούτε το σχέδιο του ποιητή ούτε το ήθος του Έκτορα, όπως το θέλει ο ποιητής, θα επέτρεπαν να τον πείσει η Ανδρομάχη.»
 Η Ανδρομάχη λοιπόν χρησιμοποιεί συναισθηματικά(1, 2)και λογικά(3) επιχειρήματα για να πείσει τον Έκτορα να μην ξαναβγει για μάχη.:
      -Παρατηρούμε ακόμη ότι τα επιχειρήματα της Ανδρομάχης εκτείνονται και στις τρεις βαθμίδες του χρόνου: πρώτα  στο μέλλον (στ. 406-413), στη συνέχεια στο παρελθόν (στ. 413-428), για να καταλήξει στο παρόν (στ. 429-430).
      δ Η έμμεση παρουσίαση του Αχιλλέα:-Ο Αχιλλέας κυρίεψε την πατρίδα της Ανδρομάχης, σκότωσε τον πατέρα της και τους εφτά αδερφούς της και πήρε σκλάβα τη μητέρα της. Εξαιτίας του δηλαδή η Ανδρομάχη έμεινε ολομόναχη στον κόσμο, με μοναδικό στήριγμα τον Έκτορα. Η έμμεση παρουσίαση του Αχιλλέα και η σχέση του με την τραγική οικογένεια της Ανδρομάχης (στ. 413-427) εξυπηρετεί τις ακόλουθες ποιητικές σκοπιμότητες:
•1.Φωτίζεται και εξαίρεται με αυτήν ο ρόλος του Αχιλλέα ως πρωταγωνιστή στις μάχες που γίνονται σε διάφορες περιοχές γύρω από την Τροία.
2 Τονίζεται η τραγικότητα της Ανδρομάχης, αφού οι ακροατές γνωρίζουν ότι αυτός που ξεκλήρισε την πατρική της οικογένεια θα σκοτώσει και τον άντρα της.
  3.  Εξαίρεται το ήθος του Αχιλλέα, ο οποίος σεβάστηκε το νεκρό γέροντα βασιλιά Ηετίωνα, τον πατέρα της Ανδρομάχης: δεν του πήρε τα όπλα, αλλά τον έκαψε μαζί με την πολεμική του εξάρτυση, του απέδωσε νεκρικές τιμές και του ύψωσε τύμβο, παρόλο που θα έπαιρνε περισσότερη δόξα, αν τον σκύλευε ταπεινώνοντας τον (αυτή η συμπεριφορά αποτελεί έντονη αντίθεση με την κακοποίηση του πτώματος του Έκτορα από τον Αχιλλέα, η οποία περιγράφεται στη ραψωδία Χ
ε.  Ο «αντίλογος» (η απάντηση) του Έκτορα
1. Κατανόηση της Ανδρομάχης. Ο Έκτορας αρχίζει με τη δήλωση ότι κατανοεί και συμμερίζεται την αγωνία της Ανδρομάχης (Όλα τα αισθάνομαι κι εγώ).
2. Άρνηση και αιτιολόγηση της. Όμως αμέσως μετά, με τον αντιθετικό αλλά  υποδηλώνεται η αρνητική στάση που θα κρατήσει απέναντι στις ικεσίες και στην πρότασή  της - η φράση ...αν μ' έβλεπαν ως άνανδρος να φεύγω από την μάχην (στ. 443) είναι απάντηση στην πρόταση της Ανδρομάχης αυτού μείνε στον πύργον (στ. 43Ι)• και ακολουθεί η αιτιολόγηση της στάσης αυτής:
 ντρέπεται τους Τρώες και τις Τρωαδίτισσες (προβάλλεται η ηθική ευθύνη του Έκτορα απέναντι στο λαό της Τροίας και η κοινωνική κατακραυγή που θα αντιμετώπιζε ο ίδιος)•
 μια τέτοια πράξη δειλίας είναι ασύμβατη με την ηθική του συνείδηση - με όσα του υπαγορεύουν η ηρωική φύση του να πολεμάει γενναία στην πρώτη γραμμή,
 για να. διατηρεί τη δόξα του πατέρα του - και τη δική του.(παράδοση ένδοξη της οικογένειάς του )
Ο Έκτορας λοιπόν, βάζει την υπόληψη, τη δόξα, την τιμή και τις ηρωικές αρχές πάνω από τη ζωή του και πάνω από την ευτυχία και τη σωτηρία της γυναίκας του και γενικά της οικογένειας του. Ως προς την πατρική δόξα υπενθυμίζουμε ότι σύμφωνα με τα ηρωικά ιδεώδη της εποχής ο γιος είχε χρέος να διατηρήσει το καλό όνομα του πατέρα του, και τη δόξα που κληρονόμησε από αυτόν να την ενισχύσει με την ηρωική του δράση, ώστε να κληροδοτήσει στους απογόνους του φήμη πιο λαμπρή από αυτήν που παρέλαβε.
 Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και το ιδανικό της υστεροφημίας, δηλαδή της φήμης που συνοδεύει το όνομα κάποιου ανθρώπου μετά το θάνατό του και οι άνθρωποι αγωνίζονται να την κατακτήσουν με πράξεις ηρωικές.
• Με το ρήμα φοβούμαι (στ. 441) αποδίδεται το ρήμα του αρχαίου κειμένου αιδέομαι, που σημαίνει ντρέπομαι τους άλλους, τους σέβομαι, υπολογίζω τη γνώμη τους. Η αιδώς ( = ντροπή, σεβασμός, συναίσθημα τιμής, φόβος της ατίμωσης) είναι πολύ σημαντική αρετή για τους ανθρώπους της εποχής.
 Πρόβλεψη για τον αφανισμό της Τροίας. Ο Έκτορας δηλώνει ότι γνωρίζει καλά πως η Τροία είναι καταδικασμένη να χαθεί και επομένως ο αγώνας είναι μάταιος. Ωστόσο, δεν τον απομακρύνει από το χρέος γιατί ένας πολεμιστής δεν πολεμάει μόνον όταν ελπίζει ότι θα νικήσει..
Ο πόνος για το τραγικό μέλλον της Ανδρομάχης. Ο αφανισμός της Τροίας θα σημάνει και τον αφανισμό της οικογένειάς του και των άλλων Τρώων όμως πιο πολύ πονάει για τις τραγικές μέρες που περιμένουν την Ανδρομάχη.
Τα μελλοντικά δεινά και η καταισχύνη. Στα δεινά (χηρεία, ορφάνια, μοναξιά, έλλειψη προστασίας) και στους θρήνους της Ανδρομάχης ο Έκτορας προσθέτει και την κοινωνική καταισχύνη για την Ανδρομάχη αναφέροντας παραστατικές λεπτομέρειες από την εξευτελιστική δουλεία της γυναίκας του, οι οποίες κάνουν τον ίδιο να πονάει από τώρα.
Προτιμότερος ο θάνατος. Ο Έκτορας κλείνοντας το λόγο του λέει ότι θα προτιμούσε να πεθάνει αυτός πριν να τη δει μέσα στους θρήνους και στην ντροπή και αποτελούν προσήμανση
Εκτορας και Αστυανακτας

Ο Έκτορας άνοιξε τα χέρια προς το παιδί του όμως εκείνο έβαλε τις φωνές και αποτραβήχτηκε στην αγκαλιά της παραμάνας του, επειδή τρόμαξε Ο Έκτορας και η Ανδρομάχη, γελούν με την καρδιά τους. Έτσι, η ατμόσφαιρα αλλάζει, καθώς η ένταση δίνει τη θέση της στη χαλάρωση, και η οικογένεια ζει κάποιες στιγμές ξεγνοιασιάς. Όμως οι ακροατές ξέρουν ότι πρόκειται για τις τελευταίες στιγμές οικογενειακής ευτυχίας και αυτό προσδίδει στη σκηνή τραγικότητα.  Ο Έκτορας βγάζει την επιβλητική περικεφαλαία και την απιθώνει στη γη. Η κίνηση είναι συμβολική: ο πολεμιστής παραμερίζεται και τη θέση του την παίρνει ένας συνηθισμένος πατέρας που φιλάει το παιδί του με στοργή και το χορεύει στα χέρια του. Η εικόνα είναι γεμάτη τρυφερότητα και ενταγμένη σε ένα πολεμικό έπος δίνει μήνυμα αντιπολεμικό.

Κρατώντας το παιδί στα χέρια του ο Έκτορας απευθύνει μια προσευχή στο Δία και στους άλλους θεούς. Αν  συγκρίνουμε αυτά που είπε ο Έκτορας στη γυναίκα του με την προσευχή που κάνει στο Δία για το γιο του, θα διαπιστώσουμε κάποιαν αντίφαση: στην Ανδρομάχη μιλούσε με απαισιοδοξία, ενώ στην προσευχή αντικρίζει τη ζωή με αισιοδοξία και οραματίζεται για το παιδί του ένα μέλλον με ευοίωνες προοπτικές. Στην Ανδρομάχη όμως μιλάει ο Έκτορας-πολεμιστής, που ξέρει ότι η Τροία θα χαθεί, ενώ με το παιδί στα χέρια του μιλάει ο Έκτορας-πατέρας, που ξεχνάει τον πόλεμο και τις συμφορές του και αφήνει να τον παρασύρει το όραμα της μελλοντικής ευτυχίας και κοινωνικής καταξίωσης του παιδιού του. Στα αυτιά των ακροατών, που γνωρίζουν από την παράδοση ότι οι Αχαιοί, μόλις κυριέψουν την Τροία, θα γκρεμίσουν τον Αστυάνακτα από τα τείχη, τα λόγια του Έκτορα ακούγονται τραγικά (επική   ειρωνεία).
      Ο Έκτορας εκφράζει την αντίληψη που επικρατούσε εκείνη την εποχή: η μοίρα του κάθε ανθρώπου είναι προδιαγεγραμμένη και όλοι θα πεθάνουν όμως κανένας δεν πεθαίνει παρά μόνον όταν έρθει η ώρα του.
     Ο Έκτορας, με τις οδηγίες στην Ανδρομάχη για τις καθημερινές γυναικείες ασχολίες στο σπιτικό δίνει στον αποχαιρετισμό ένα συνηθισμένο τόνο και όχι την τραγικότητα του τελευταίου αποχωρισμού. Επιπλέον, υποδεικνύει στην Ανδρομάχη τις αρμοδιότητες της ως γυναίκας. Αυτά είναι τα τελευταία λόγια που απευθύνει ο ήρωας στη γυναίκα του και αποτελούν την τελεσίδικη απάντηση του σ' αυτήν: «Εσύ να ασχολείσαι με τις γυναικείες δουλειές του σπιτιού και να αφήσεις τις πολεμικές υποθέσεις στα χέρια των αντρών και κυρίως στα δικά μου».
. Τέλος, πριν φύγει, ο Έκτορας φοράει με φυσικότητα την περικεφαλαία του και έτσι από σύζυγος και πατέρας ξαναγίνεται ετοιμοπόλεμος αγωνιστής.. Η σκηνή του αποχωρισμού ολοκληρώνεται με τη συγκινητική εικόνα της Ανδρομάχης, η οποία φεύγοντας για το σπίτι γύριζε κάθε τόσο να δει τον Έκτορα, που απομακρυνόταν, βουτηγμένη στα δάκρυα, σαν να ήξερε ότι ήταν η τελευταία φορά που έβλεπε τον αγαπημένο της ζωντανό. Έτσι, η σκηνή της τελευταίας συνάντησης του ζευγαριού κλείνει όπως άρχισε: με την εικόνα της δακρυσμένης Ανδρομάχης («κ ύ κ λ ο ς»).
Αντίθετα με τον Έκτορα, το πρωτοπαλίκαρο των Τρώων, ο Αχιλλέας, το πρωτοπαλίκαρο των Αχαιών, γνωρίζει καλά ότι θα πεθάνει σύντομα. Εξάλλου του το θυμίζει ανοιχτά η Θέτιδα στη ραψωδία Α. Έτσι, «ο Έκτορας δρα μέσα από τη σκιά του θανάτου, ενώ ο Αχιλλέας μέσα από τη βεβαιότητα του θανάτου.»