Σημειώσεις φιλολογικών μαθημάτων Γυμνασίου

ΙΛΙΑΔΑ  Ραψωδία Π (Πατρόκλεια)

Πάτροκλος-Αχιλλέας

Η φονική επέλαση του Πάτροκλου ως τα τείχη της Τροίας και ο θάνατός του

- Σ αυτήν την ενότητα: Προσημαίνεται συχνά από τον ποιητή ο θάνατος του Πάτροκλου Προβάλλεται η θέληση του θεού, η οποία ρυθμίζει την τύχη του ανθρώπου (ήταν θέλημα του Δία να σκοτωθεί ο Πάτροκλος), ωστόσο υποδηλώνεται ότι και ο άνθρωπος δεν απεκδύεται της ευθύνης του (ο Πάτροκλος παράκουσε την παραίνεση του Αχιλλέα).Ο Πάτροκλος παρομοιάζεται με θεό (ως δαίμων εχύθη) έτσι ίσως θα δικαιολογηθεί και η παρέμβαση του Απόλλωνα: ένας που είναι όμοιος με θεό μόνο από ένα θεό πρέπει να αντιμετωπιστεί.

Η αριστεία:

Η ξεχωριστή αντρεία που επιδεικνύει ένας πολεμιστής στο πεδίο της μάχης ονομάζεται από τους αρχαίους α ρ ι σ τ ε ί α. Στο ηρωικό έπος ο αφηγητής προβάλλει με μια σειρά από ηρωικές πράξεις τη γενναιότητα ενός πολεμιστή ως την αποκορύφωση της Στην Ιλιάδα αριστεύουν (πραγματοποιούν αριστεία) οι ακόλουθοι ήρωες: ο Διομήδης, ο Αγαμέμνονας, ο Ιδομενέας, ο Μενέλαος, ο Πάτροκλος και ο Αχιλλέας. Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει ο Όμηρος τις αριστείες είναι ο ακόλουθος:w Οι ήρωες που ετοιμάζονται να αριστεύσουν παρουσιάζονται να εκπέμπουν ιδιαίτερη λάμψη.w Περιγράφεται με λεπτομέρειες ο οπλισμός τους. w Ορμούν ακάθεκτοι στη μάχη.wΣυχνά πολεμούν πεζοί, ενώ οι αντίπαλοι τους είναι πάνω σε άρμα. wΣκοτώνουν τους εχθρούς τον ένα μετά τον άλλον.wΣκοτώνουν τους αντιπάλους δυο δυο ή τρεις τρεις (ο Πάτροκλος σκοτώνει τρεις φορές από εννέα και ο Αχιλλέας γεμίζει το ποτάμι με νεκρούς).wΟι ήρωες που αριστεύουν ενδυναμώνονται από κάποιο θεό και έχουν τη συνεχή συμπαράσταση του. w Μονομαχούν με τον πιο ισχυρό από τους εχθρούς ή με περισσότερους από έναν αντιπάλους. wΣυχνά σκυλεύουν τους νεκρούς αντιπάλους τους και παίρνουν και τα άλογα τους (αυτή είναι η υπέρτατη καταξίωση του νικητή). wΤραυματίζουν ακόμα και τους θεούς που βρίσκονται με το μέρος των αντιπάλων (ο Διομήδης πληγώνει την Αφροδίτη και τον Αρη). wΣυχνά μεθούν από την επιτυχία και φτάνουν ως την ύ β ρ η. Η δράση των ηρώων που αριστεύουν προβάλλεται με παραστατικές παρομοιώσεις.Χρησιμοποιείται συνήθως στην κορύφωση της αριστείας η τεχνική της «αποτυχημένης απόπειρας» (πρόκειται για το ειδικό επικό θέμα ενός ήρωα που χυμάει τρεις φορές και την τέταρτη τον αναχαιτίζει κάποιος Η αριστεία του Πάτροκλου

- 0 ποιητής χρησιμοποιεί πολλά στοιχεία από την παραπάνω μέθοδο του και για την περιγραφή της αριστείας του Πάτροκλου. Έτσι: Περιγράφεται με λεπτομέρειες ο οπλισμός του Πάτροκλου, δηλαδή η πανοπλία του Αχιλλέα (Π 130 κ.κ.). Ο Πάτροκλος, έτοιμος για τη μάχη, έλαμπε μέσα στα άρματα του Αχιλλέα (Π 279).• Ο θρίαμβος του Πάτροκλου παρουσιάζεται να ξεκινάει από την πρώτη στιγμή: οι Τρώες, νομίζοντας ότι είναι ο Αχιλλέας, πανικοβλήθηκαν και άρχισαν να υποχωρούν τρομαγμένοι. Στη συνέχεια με μια εύστοχη επέμβαση ο ήρωας σκόρπισε αυτούς που συμπλέκονταν στο πλοίο του Πρωτεσίλαου και έσβησε τη φωτιά. Τέθηκε επικεφαλής των Αχαιών και όλοι μαζί άρχισαν να καταδιώκουν τους Τρώες ως την τάφρο. Περιόρισε τους Τρώες ανάμεσα στην τάφρο και στα πλοία και άρχισε να σκορπάει το θάνατο, σφάζοντας τον ένα μετά τον άλλο δώδεκα Τρώες στη σειρά. Μονομάχησε με έναν ξεχωριστό αντίπαλο, το Σαρπηδόνα, αρχηγό των Λυκίων και γιο του Δία, και τον σκότωσε. Ύστερα έτρεψε σε φυγή τους Λυκίους και τους Τρώες. Καταδίωξε τους Τρώες ως τα τείχη τους, όπου σκότωσε είκοσι εφτά άντρες· όμως με αυτή την ενέργεια παραβίασε την εντολή του Αχιλλέα, που του είχε πει να συγκρατηθεί και να μην απομακρυνθεί προς τα τείχη της Τροίας. Έτσι, έδειξε αλαζονεία και έφτασε στα όρια της ύβρης (Π 784 κ.ε.). Συγκρούστηκε με τον πιο ισχυρό αντίπαλο, τον Έκτορα (έστω και αν αστόχησε, σκοτώνοντας τον ηνίοχό του, τον Κεβριόνη) (Π 733 κ.κ.).

Τέλος ο ποιητής χρησιμοποιεί δύο φορές την «τεχνική της αποτυχημένης απόπειρας»: α) Ο Πάτροκλος έκανε τρεις απανωτές επιθέσεις εναντίον της Τροίας, όμως ο Απόλλωνας τρεις φορές τον έσπρωξε πίσω και την τέταρτη τον αναχαίτισε οριστικά, κάνοντας και μια δυσοίωνη προφητεία γι' αυτόν (Π 702-7! Ι), β) Ο Πάτροκλος έκανε τρεις φονικές επιθέσεις κατά των αντιπάλων του σκοτώνοντας κάθε φορά εννέα από αυτούς (κορύφωση της αριστείας)" όμως την τέταρτη φορά ο Απόλλωνας του αφαίρεσε τα όπλα (Π 783-788).

 Η κορύφωση της αριστείας του Πάτροκλου -Η εξαγγελία του θανάτου του

 Ο Πάτροκλος ύστερα από την τελευταία του επιτυχία (όχι μόνο σκότωσε τον Κεβριόνη, τον ηνίοχο του Έκτορα, αλλά στη μάχη για το νεκρό υπερίσχυσαν οι Αχαιοί και κατόρθωσαν να τον σκυλεύσουν) παθιάζεται ακόμα πιο πολύ και κραυγάζοντας τρομακτικός (στ. 784) πραγματοποιεί τρεις επιθέσεις εναντίον των Τρώων κατά τις οποίες πέφτουν νεκροί και τις τρεις φορές από εννέα αντίπαλοι (συνολικά 27!). Σε καμιάν από τις άλλες αριστείες (του Διομήδη στη ραψωδία Ε, του Αγαμέμνονα στη Λ, του Ιδομενέα στη Ν και του Μενέλαου στη Ρ) δεν παρουσιάζει ο ποιητής τους ήρωες να σκοτώνουν τόσους αντιπάλους και να θριαμβεύουν σε τέτοιο βαθμό. Μόνο του Αχιλλέα την αριστεία (στη ραψωδία Χ) θα την παρουσιάσει πιο δυνατή.

 Όμως ο ποιητής επιλέγει αυτήν ακριβώς τη στιγμή, κατά την οποία ο Πάτροκλος βρίσκεται στο αποκορύφωμα της ηρωικής του δράσης, για να εξαγγείλει το θάνατο του ήρωα και να αρχίσει τη δραματική πορεία της πτώσης του. Αυτή η εξαγγελία γίνεται στο στ. 787 με τη φράση τότε σου εφάνη, Πάτροκλε, το τέλος της ζωής σου, η οποία από άποψη ποιητικής τεχνικής αποτελεί προσήμανση.

 Για το θάνατο του Πάτροκλου ο ποιητής μας έχει προετοιμάσει με πολλές προσημάνσεις. Ωστόσο, παρά τις τόσες προειδοποιήσεις η εξαγγελία του θανάτου του Πάτροκλου μας ξαφνιάζει, καθώς έρχεται κατακόρυφα η πτώση τη στιγμή που δίνεται η εντύπωση ότι ο ήρωας είναι αήττητος, σχεδόν άτρωτος. Αυτή η ξαφνική αλλαγή της κατάστασης (στ. 786 κ.κ.) σηματοδοτείται με το σύνδεσμο αλλά (ο ίδιος σύνδεσμος υπάρχει και στο πρωτότυπο) και με την απότομη αλλαγή προσώπου και το σχήμα της αποστροφής: από το γ' πρόσωπο ο ποιητής περνάει στο β' (από την ψυχρή τριτοπρόσωπη αφήγηση στον ευθύ λόγο), αντιμετωπίζοντας με μια ολοφάνερη οικειότητα και συμπάθεια τον ήρωα, που πλησιάζει προς το θάνατο. Απευθύνεται λοιπόν άμεσα στον Πάτροκλο, που τον προσφωνεί με το όνομα του. Επίσης, με αυτό τον τρόπο αποκτάει αμεσότητα η είδηση ότι ο θάνατος του Πάτροκλου είναι κοντά (η συμπάθεια του ποιητή για τον Πάτροκλο διακρίνεται και σε άλλα σημεία του κειμένου, στα οποία προβάλλεται η γενναιότητα του ήρωα, η οποία είναι τόσο μεγάλη, που δεν μπορεί να καταβληθεί παρά με δόλο και με άναντρα μέσα).

Αποστροφή είναι το ρητορικό σχήμα κατά το οποίο ο ομιλητής διακόπτει τη ροή του λόγου του και στρέφεται σε ένα πρόσωπο (ή σε προσωποποιημένο πράγμα ή σε αφηρημένη έννοια) και του απευθύνει το λόγο μιλώντας σε β' πρόσωπο. Σ΄αυτή την ενότητα ο ποιητής χρησιμοποιεί αυτό το σχήμα και σε άλλα σημεία του κειμένου (στ. 693,707,744, 754,787,812,843).

Ο αφοπλισμός του Πάτροκλου Από το στ. 786 αρχίζει η διαδικασία της ήττας του Πάτροκλου, που θα καταλήξει στο θάνατό του. Η διαδικασία αυτή αρχίζει με κάποιες ενέργειες του Απόλλωνα, οι οποίες υπήρξαν καθοριστικές για το θάνατο του ήρωα. Ο θεός λοιπόν:

•    στάθηκε αόρατος πίσω από τον Πάτροκλο και του χτύπησε ξαφνικά με την παλάμη τους ώμους και την πλάτη, με αποτέλεσμα να ζαλιστεί ο Πάτροκλος και να στριφογυρίσουν τα μάτια του·

•    αφαίρεσε από τον Πάτροκλο τα όπλα: το κράνος, το μακρύ κοντάρι με τη λόγχη, την ασπίδα και το θώρακα.

-     Έτσι, ο ήρωας έπαθε σκοτοδίνη από το χτύπημα του θεού, παρέλυσαν τα μέλη του και έμεινε σαστισμένος. Παρατηρούμε λοιπόν ότι ο Πάτροκλος ξαφνικά μέσα στην ένταση της μάχης μένει αποδυναμωμένος πέρα για πέρα και ψυχικά και σωματικά, ενώ ως πολεμιστής είναι ανίκανος για μάχη και ανυπεράσπιστος, αφού του έχουν αφαιρεθεί και τα επιθετικά και τα αμυντικά όπλα. Με αυτή τη γενική αποδυνάμωση του ήρωα ο ποιητής δημιουργεί τις συνθήκες που θα οδηγήσουν φυσιολογικά στο θάνατο του Πάτροκλου (π ρ ο ο ι κ ο ν ο μ ί α).

-     Ο ποιητής επιμένει περισσότερο στην περιγραφή της σκηνής με την αφαίρεση της περικεφαλαίας από το κεφάλι του Πάτροκλου, δίνοντας με μια παραστατική οπτικοακουστική και κινητική εικόνα   την πορεία του κράνους από το κεφάλι του Πάτροκλου ως τα πόδια των αλόγων και παρουσιάζοντας τον Έκτορα να φοράει αυτός το κράνος. Αυτή η πλατιά περιγραφή εξυπηρετεί κάποιους σκοπούς:

1.  Ο ποιητής φέρνει έμμεσα στο προσκήνιο τον Αχιλλέα, υπενθυμίζοντας ότι η περικεφαλαία ανήκει σ' αυτόν με τη ρεαλιστική λεπτομέρεια για τη φούντα της (η χαίτη), που λερώθηκε από τα αίματα και τις σκόνες, και κυρίως με το σχόλιο ότι αυτό δεν είχε συμβεί ποτέ ως τότε υπονοείται η αντρεία του Αχιλλέα, ο οποίος δεν είχε καμιά ήπα στην πολεμική του δράση: αυτή η περικεφαλαία δεν είχε αγγίξει τη γη, γιατί ο ήρωας στεκόταν πάντα όρθιος και κανένας εχθρός δεν τον είχε καταβάλεί ούτε τον είχε ξαπλώσει καταγής.

2.  Παρουσιάζοντας την εικόνα του Έκτορα με την περικεφαλαία του Αχιλλέα στο κεφάλι ο ποιητής πρόσημαίνει το θάνατό του (κι έφθανε σ'αυτόν η μαύρ'ημέρα). Επιπλέον θέλει να ξέρουν από τώρα οι ακροατές του ότι αυτό το κράνος που θα φορέσει ο Έκτορας με την αλαζονεία του νικητή δε θα είναι τρόπαιο νίκης, πρώτα γιατί θα του το έχει «χαρίσει» ένας θεός και ύστερα γιατί αυτός στον οποίο πραγματικά ανήκει δεν είναι ηττημένος.

-    Ο αφοπλισμός του Πάτροκλου είναι ποιητικά απαραίτητος· και αυτό για τους ακόλουθους λόγους:

Εξυπηρετείται η πρόθεση του ποιητή να εξάρει τη γενναιότητα του Πάτροκλου (δεν μπορεί να νικηθεί παρά μόνο άοπλος).

 Εξυπηρετείται η πρόθεση του θεού να εξοντώσει τον Πάτροκλο (έτσι ανίσχυρος που είναι, στη συνέχεια θα τον καταβάλουν εύκολα οι αντίπαλοι του).

 Εξαίρεται έμμεσα η αξία της πανοπλίας του Αχιλλέα (εκτός από το κοντάρι, που δεν ανήκε σ' αυτόν), γιατί αποδεικνύεται ότι ήταν αδιαπέραστη από οποιοδήποτε όπλο και ότι αυτός που τη φορούσε ήταν άτρωτος και ανίκητος (την πανοπλία αυτή την είχε κατασκευάσει ο Ήφαιστος και οι θεοί την είχαν χαρίσει στον Πηλέα).

 Γίνεται πιο αυστηρή η τιμωρία για την ύβρη (την αλαζονεία) του Πάτροκλου, ο οποίος καταδίωξε τους Τρώες ως τα τείχη, παραβιάζοντας την προτροπή του Αχιλλέα: υφίσταται την ταπεινωτική διαδικασία της γύμνωσης του, ενώ είναι ακόμη ζωντανός (οι ηττημένοι γυμνώνονταν μετά το θάνατο τους).

 Η πτώση και ο θανάσιμος τραυματισμός του Πάτροκλου

- Στους στ. 786-855 μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη διαδικασία της πτώσης και του θανάτου του Πάτροκλου. Αυτή πραγματοποιείται σε τρεις φάσεις, στην καθεμιά από τις οποίες πρωταγωνιστεί ένα πρόσωπο..

α. Στην πρώτη φάση πρωταγωνιστεί ο θεός Απόλλωνας, ο οποίος πλησιάζει πισώπλατα τον Πάτροκλο, τον αφοπλίζει και τον αποδυναμώνει . Η κατάσταση στην οποία έφερε με το χτύπημα του ο Απόλλωνας τον ήρωα περιγράφεται παραστατικά με τρεις προτάσεις: (ο Πάτροκλος) εθεοκρούσθη { χτυπήθηκε από το θεό και έπαθε σκοτοδίνη), του ελύθηκαν τα μέλη (= παρέλυσαν τα μέλη του σώματος του) και θαμπωμένος έμεινε (~ έμεινε σαστισμένος). Ο θεός λοιπόν αποδυνάμωσε πλήρως τον Πάτροκλο (τον αφόπλισε κυριολεκτικά και μεταφορικά) και τον παρέδωσε στους ανθρώπους να τον αποτελειώσουν:

β. Στη συνέχεια, στη δεύτερη φάση, πρωταγωνιστεί ο Εύφορβος, ο οποίος χτυπάει τον Πάτροκλο, πισώπλατα και αυτός, και τον τραυματίζει στην πλάτη, ανάμεσα στους ώμους. Όμως, παρόλο που είναι πολύ ικανός πολεμιστής και παρόλο που ο αντίπαλος του είναι άοπλος, ολότελα αποδυναμωμένος και τραυματισμένος, δεν τολμάει να μείνει και να τον αποτελειώσει, αλλά τραβάει βιαστικά τη λόγχη του, το βάζει στα πόδια, φεύγει πίσω και χάνεται σαν κυνηγημένος μέσα στο πλήθος των δικών του.

γ. Στην τρίτη και αποφασιστική φάση πρωταγωνιστεί ο Έκτορας, ο οποίος δίνει εύκολα στον Πάτροκλο το τελειωτικό και θανατηφόρο χτύπημα, προξενώντας ένα διαμπερές τραύμα κάτω από τα πλευρά, πλάγια. Βέβαια ο Έκτορας ήρθε και χτύπησε τον Πάτροκλο από μπροστά, όμως αυτό δεν καταξιώνει την αντρεία του, αλλά μας βάζει σε σκέψεις ως προς την των κανόνων της πολεμικής δεοντολογίας: ο Πάτροκλος είναι ήδη όχι μόνο άοπλος και εξουθενωμένος αλλά τώρα και κονταροπληγωμένος. Έτσι, ο πρώτος ήρωας των Τρώων καταδέχεται να αναμετρηθεί τόσο άνισα με τον αντίπαλο του - και μάλιστα στη συνέχεια να καυχιέται για το θρίαμβο του...

Είναι προφανές ότι ο ποιητής θέλει με όλα αυτά να υποβαθμίσει το «κατόρθωμα» του Έκτορα και να εξυψώσει τον Πάτροκλο ακόμα και μέσα από το θάνατο του.

•    Η παρομοίωση

1. το αναφορικό μέρος: και ως λέοντας... στον λέοντ' σποκάτω-

2.  το δεικτικό μέρος: ομοίως τον ανδράγαθον... εθανάτωσε-

3.  τον κοινό όρο, που είναι ο τρόπος της άγριας θανάτωσης του αντιπάλου.

-     Ο ποιητής χρησιμοποιεί μια σκηνή από το ζωικό βασίλειο, την άγρια πάλη δύο διψασμένων θηρίων, ενός λιονταριού και ενός αγριογούρουνου, τα οτιοία διεκδικούν το νερό μιας μικρής βρυσούλας (που δεν είναι αρκετό, για να ξεδιψάσει και τα δύο ζώα).

Ο ρόλος του θεού Απόλλωνα

 Οι θεοί στα έπη του Ομήρου αντιπροσωπεύουν τις δυνάμεις εκείνες μέσα στις οποίες συνυπάρχουν το καλό και το κακό, είναι μαζί θεοί (δυνάμεις του καλού) και δαίμονες (δυνάμεις του κακού). Έτσι, ο ρόλος τους είναι άλλοτε ευεργετικός και άλλοτε καταστροφικός για τους ανθρώπους. Αυτούς που προστατεύουν τους βοηθούν είτε φανερά (με την πραγματική τους μορφή) είτε κρυφά (με τη μορφή κάποιου άλλου) είτε αόρατοι. Αλλά και καταστρέφουν αυτούς που εχθρεύονται, χρησιμοποιώντας κάθε μέσο, θεμιτό ή αθέμιτο, ηθικό ή «ανήθικο» και εξαπατώντας τους με δόλους, με μηχανορραφίες, με συνωμοσίες.Όμως οι ενέργειες των θεών δεν κρίνονται με βάση τον ηθικό κώδικα που ρυθμίζει τις ανθρώπινες σχέσεις, καθώς δεν ισχύουν γι¹ αυτούς με τα ανθρώπινα μέτρα οι έννοιες καλό και κακό, ηθικό και ανήθικο, δίκιο και άδικο (και φυσικά κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να διανοηθεί ότι έχει το δικαίωμα να ασκήσει έλεγχο στη θεϊκή συμπεριφορά: απλώς τη δέχεται και υφίσταται τις συνέπειες της).

Η αντίληψη για το θάνατο μέσα από την εικόνα των στ. 855-858

Η εικόνα   της προσωποποιημένης ψυχής, η οποία κατεβαίνει στον Άδη και γεμάτη θλίψη κλαίει για την άδικη μοίρα που της στέρησε τη νιότη και την αντρεία (στ. 855-858),αισθητοποιεί την αντίληψη που είχαν οι άνθρωποι της ομηρικής εποχής για τη ζωή και το θάνατο. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη στην επίγεια ζωή ο άνθρωπος ως ον με σωματική υπόσταση (μορφή) και ψυχικές και σωματικές δυνάμεις (π.χ. την αντρεία). Τη στιγμή του θανάτου η ψυχή εγκαταλείπει το σώμα, το οποίο δεν έχει πλέον καμιάν αξία, γιατί παραδίδεται στη φθορά. Όμως η ψυχή, άυλη και χωρίς μορφή, αφήνει το (φωτεινό) επάνω κόσμο και κατευθύνεται στο σκοτεινό Άδη. Εκεί θα ζήσει αιώνια, χωρίς να απολαμβάνει καμιάν από τις χαρές της επίγειας ζωής.

Η υπεροπτική απάντηση τουΈκτορα (στ. 859-86Ί)

-      Ο Έκτορας δεν πτοείται από τη δυσοίωνη γι' αυτόν προφητεία του Πάτροκλου. Απεναντίας, προσπαθεί να την αντιστρέψει με υπεροπτική αισιοδοξία, δηλώνοντας ότι αυτός θα προλάβει να σκοτώσει πρώτος τον Αχιλλέα. Μάλιστα όλα αυτά τα λέει τη στιγμή που ο συνομιλητής του είναι ήδη νεκρός και δεν τον ακούει. Όμως αυτά τα λόγια του αποτελούν ειρωνεία («επική ε ι ρ ω ν ε ί α»), γιατί οι ακροατές γνωρίζουν ότι ο Έκτορας θα χάσει τη ζωή του από τον Αχιλλέα. Αλλά ο Έκτορας αυτή τη στιγμή ζει το θρίαμβο του νικητή και είναι πολύ φυσικό να φαντάζεται ότι η επόμενη νίκη του θα είναι ο θάνατος του Αχιλλέα.  Η σκηνή του θανάτου του Πάτροκλου τελειώνει ρεαλιστικά τη στιγμή κατά την οποία ο Έκτορας τραβάει το δόρυ του από το νεκρό σώμα του αντιπάλου του πατώντας επάνω του και σπρώχνοντας τον στο χώμα. Η εικόνα είναι πολύ σκληρή και δεν εναι εύκολα αποδεκτή από τους σημερινούς αναγνώστες. Ωστόσο, οι ακροατές του Ομήρου  δέχονταν την πολεμική αντρεία ως αρετή ξεχωριστή κι ευχαριοτιούνταν να ακούνε ωμές περιγραφές.